電磁気学の基礎 II (その36) 17.6.3, 17.6.4

電磁気学の基礎 II」太田浩一 著 (シュプリンガージャパン) の読書メモ



 17.6.3節.ハミルトン関数は


\begin{align}
 \frac{p_x^2}{2m} + \frac{m\omega_c^2}{2}\left(x-\frac{p_y}{\hbar k_y}x_0\right)^2 + \frac{p_z^2}{2m}
\end{align}


と書き直せる.


\begin{align}
H\psi &= \left( -\frac{\hbar^2}{2m}\partial_x^2 + \frac{m\omega_c^2}{2}(x-x_0)^2+\frac{\hbar^2k_z^2}{2m}\right)\psi 
\end{align}


によって  u(x-x_0)


\begin{align}
 -\frac{h^2}{2m}\partial_x^2u(x-x_0)+\frac{m\omega_c^2}{2}(x-x_0)^2 u(x-x_0) = \varepsilon' u(x-x_0)
\end{align}


という調和振動子の固有関数になっている.これから  H固有値が(17.36)になる.


 P557の最初の式の結果は次のようして考えることもできる.磁場がないときのエネルギーは


\begin{align}
\frac{\hbar^2(k_x^2+k_y^2)}{2m} = \frac{(2\pi)^2 \hbar^2(n_x^2+n_y^2)}{2mL^2}
  = \frac{h^2(n_x^2+n_y^2)}{2mS}
\end{align}


で,磁場があると半径の二乗が  \hbar\omega_c である円内の状態が縮退する.すなわち


\begin{align}
   \frac{h^2(n_x^2+n_y^2)}{2mS} = \pi \hbar\omega_c,\qquad
  n_x^2+n_y^2 = \frac{\omega_c mS}{h}=\frac{eBS}{h}
\end{align}


が縮退度になる.


 17.6.4節.ゲージ変換はユニタリー変換の一種である.

 P559の  p'_1, q'_1 より


\begin{align}
H(\mathbf{A}') =\frac{p'^2_1}{2m}+\frac{m\omega_c^2 q'^2_1}{2}+\frac{p_z^2}{2m}
\end{align}


である.


  \zeta, p_\zeta を定義すると


\begin{align}
  x &= \frac{1}{\sqrt{2}}(\zeta+\zeta^\dagger),\quad y = \frac{i}{\sqrt{2}}(\zeta-\zeta^\dagger) \\\\
  p_x &= \frac{1}{\sqrt{2}}(p_\zeta+p_\zeta^\dagger),\quad p_y = -\frac{i}{\sqrt{2}}(p_\zeta-p_\zeta^\dagger)\\\\
  p'_1 &= \frac{1}{\sqrt{2}}(p_\zeta+p_\zeta^\dagger) -\frac{ieB}{2\sqrt{2}}(\zeta-\zeta^\dagger)\\\\
  q'_1 &= \frac{1}{2\sqrt{2}}(\zeta+\zeta^\dagger) -\frac{i}{\sqrt{2}eB}(p_\zeta-p_\zeta^\dagger)\\\\
  p'_2 &= -\frac{i}{\sqrt{2}}(p_\zeta-p_\zeta^\dagger) -\frac{eB}{2\sqrt{2}}(\zeta+\zeta^\dagger)\\\\
  q'_2 &= \frac{i}{2\sqrt{2}}(\zeta-\zeta^\dagger) +\frac{1}{\sqrt{2}eB}(p_\zeta+p_\zeta^\dagger)
\end{align}


となる.これから  a,b の表式を得,


\begin{align}
  H&= \frac{1}{2 m}\left(p_{x}-\frac{1}{2} e B y\right)^{2}+\frac{1}{2 m}\left(p_{y}+\frac{1}{2} e B x\right)^{2}+\frac{p_{z}^{2}}{2 m} \\
  &= \frac{1}{2 m}\left(p_{x}-m \omega_L y\right)^{2}+\frac{1}{2 m}\left(p_{y}+m \omega_L x\right)^{2}+\frac{p_{z}^{2}}{2 m} \\
  &= \frac{p_{x}^{2}}{2 m} + \frac{p_{y}^{2}}{2 m} + \frac{m}{2}\omega_L^2 (x^2+y^2)
  +\omega_L (xp_y-yp_x) + \frac{p_{z}^{2}}{2 m} \\
  &= \frac{p_{x}^{2}}{2 m} + \frac{p_{y}^{2}}{2 m} + \frac{m}{2}\omega_L^2 (x^2+y^2)
  +\omega_L l_z + \frac{p_{z}^{2}}{2 m}
\end{align}


となる.次に


\begin{align}
  p'_1=p_x-\frac{m\omega_c y}{2},\  q'_1=\frac{x}{2}+\frac{p_y}{m\omega_c},\ 
  p'_2=p_y-\frac{m\omega_c x}{2},\  q'_2=\frac{y}{2}+\frac{p_x}{m\omega_c}
\end{align}


であるから


\begin{align}
  x=q'_1-\frac{p'_2}{m\omega_c},\ y=q'_2-\frac{p'_1}{m\omega_c},\ 
  p_x = \frac{p'_1}{2}+\frac{m\omega_c q'_2}{2},\ 
  p_y = \frac{p'_2}{2}+\frac{m\omega_c q'_1}{2}
\end{align}


\begin{align}
  l_z &= xp_y-yp_x\\
  &= \left(q'_1-\frac{p'_2}{m\omega_c}\right)\left(\frac{p'_2}{2}+\frac{m\omega_c q'_1}{2}\right)
  - \left(q'_2-\frac{p'_1}{m\omega_c}\right)\left(\frac{p'_1}{2}+\frac{m\omega_c q'_2}{2}\right) \\
  &= \frac{m\omega_c}{2}(q'^2_1-q'^2_2)+\frac{p'^2_1-p'^2_2}{2m\omega_c}
  +\frac{1}{2}( [q'_1, p'_2]+[p'_1, q'_2]) \\
  &= \frac{m\omega_c}{2}(q'^2_1-q'^2_2)+\frac{p'^2_1-p'^2_2}{2m\omega_c}
\end{align}


となる. a, b の定義は前節の定義で  q_1\to q'_1 などとしたものであるから,


\begin{align}
  \hbar (a^\dagger a-b^\dagger b)= \frac{m\omega_c}{2}(q'^2_1-q'^2_2)+\frac{p'^2_1-p'^2_2}{2m\omega_c}
\end{align}


となる.よって


\begin{align}
  l_z = \hbar (a^\dagger a-b^\dagger b)
\end{align}


を得る. l_z固有値 \hbar m_l とすると, a^\dagger a固有値n b^\dagger b固有値 l であったので, m_l=n-l である.また,


\begin{align}
  \frac{p_x^2+p_y^2}{2m} &= \frac{1}{2m}\left[ \left(\frac{p'_1}{2}+m\omega_L q'_2 \right)^2
  +\left(\frac{p'_2}{2}+m\omega_L q'_1 \right)^2 \right] \\
  &= \frac{p'^2_1+p'^2_2}{8m} +\frac{m\omega_L^2}{2}(q'^2_1+q'^2_2)
  +\frac{\omega_L}{4}(p'_1 q'_2+q'_2 p'_1 + p'_2 q'_1 + q'_1 p'_2)
\end{align}


\begin{align}
  \frac{m\omega_L^2(x^2+y^2)}{2} &= \frac{m\omega_L^2}{2}\left[
    \left( q'_1-\frac{p'_2}{2m\omega_L}\right)^2+\left( q'_2-\frac{p'_1}{2m\omega_L} \right)^2\right] \\
    &=\frac{m\omega_L^2}{2}(q'^2_1+q'^2_2)+\frac{p'^2_1+p'^2_2}{8m} 
    -\frac{\omega_L}{4}(q'_1 p'_2+ p'_2 q'_1+q'_2 p'_1 +p'_1 q'_2)
\end{align}


より


\begin{align}
\frac{p_x^2+p_y^2}{2m} + \frac{m\omega_L^2(x^2+y^2)}{2}
&= \frac{p'^2_1+p'^2_2}{4m} +m\omega_L^2(q'^2_1+q'^2_2) \\
&= \frac{1}{2}\left[ \frac{p'^2_1+p'^2_2}{2m}+\frac{1}{2}m\omega_c^2 (q'^2_1+q'^2_2) \right] 
\end{align}


となるので,この固有値


\begin{align}
  \frac{1}{2}\left[ \hbar\omega_c\left(n+\frac{1}{2}\right) +  \hbar\omega_c\left(l+\frac{1}{2}\right) \right]
  =\hbar\omega_L (n+ l +1)
\end{align}


になる.以上から  H固有値


\begin{align}
  \varepsilon &= \hbar\omega_L(n+l+1)+\hbar \omega_L(n-l)+\frac{\hbar^2 k_z^2}{2m} \\
  &= \hbar\omega_L (2n+1)+\frac{\hbar^2 k_z^2}{2m} \\
  &= \hbar \omega_c \left(n+\frac{1}{2}\right) +\frac{\hbar^2 k_z^2}{2m}
\end{align}


になり,ランダウゲージの結果(17.36)に一致する.


 古典論では(9.13)の  \mathbf{K} が保存し,円軌道の中心座標は X=-K_y/(eB), y=K_x/(eB) であった.量子論では


\begin{align}
  X = -\frac{1}{eB}p'_2,\quad Y=q'_2
\end{align}


の対応があることがわかる. p'_2, q'_2 は前節の  p_2, q_2 p'_2, q'_2 に置き換えたものに等しいので,


\begin{align}
  X = \frac{1}{eB}\sqrt{\frac{\hbar eB}{2}}(b^\dagger+b) = \sqrt{\frac{\hbar}{2eB}} (b+b^\dagger)
\end{align}


\begin{align}
  Y = i\sqrt{\frac{\hbar}{2eB}}(-b+b^\dagger)
\end{align}


となる.これから


\begin{align}
  [X, Y] = \frac{i\hbar}{2eB}( [b,b^\dagger]-[b^\dagger, b]) = \frac{i\hbar}{eB},\qquad ([b,b^\dagger]=1)
\end{align}


である. X, Y の広がりを  \Delta X, \Delta Y とすると,不確定性関係により


\begin{align}
  \Delta X \Delta Y \geq \frac{\hbar}{2eB}
\end{align}

である.


\begin{align}
  (\Delta X)^2 &= \langle n, l|X^2|n, l\rangle - \langle n, l|X| n, l\rangle ^2 \\
  &= \frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| 2b^\dagger b+1 + bb + b^\dagger b^\dagger|n, l\rangle
  - \frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| b+b^\dagger |n, l\rangle^2 \\
  &= \frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| 2b^\dagger b+1 |n, l\rangle \\
  &= \frac{\hbar}{eB}\left(l+\frac{1}{2}\right)
\end{align}


\begin{align}
  (\Delta Y)^2 &= \langle n, l|Y^2|n, l\rangle - \langle n, l|Y| n, l\rangle ^2 \\
  &= -\frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| -2b^\dagger b-1 + bb + b^\dagger b^\dagger|n, l\rangle
  +\frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| -b+b^\dagger |n, l\rangle^2 \\
  &= \frac{\hbar}{2eB} \langle n, l| 2b^\dagger b+1 |n, l\rangle \\
  &= \frac{\hbar}{eB}\left(l+\frac{1}{2}\right)
\end{align}


から,(17.41)の等号は  l=0 のときである.


 次に


\begin{align}
  x- X = q'_1-\frac{p'_2}{eB} + \frac{p'_2}{eB} = q'_1, \quad
  y-Y = q'_2-\frac{p'_1}{eB} - q'_2 =-\frac{p'_1}{eB}
\end{align}


であるので,


\begin{align}
  x-X=\sqrt{\frac{\hbar}{2eB}}(a^\dagger+a), \quad
  y-Y = -i\sqrt{\frac{\hbar}{2eB}}(a^\dagger-a)
\end{align}


となる.これから


\begin{align}
  a_c^2 &= \langle n, l|(x-X)^2+(y-Y)^2|n, l\rangle  \\
  &= \frac{\hbar}{2eB} \langle n, l|(a+a^\dagger)^2-(a-a^\dagger)^2|n, l\rangle  \\
  &= \frac{\hbar}{eB} \langle n, l|a^\dagger a+ aa^\dagger|n, l\rangle \\
  &= \frac{\hbar}{eB} \langle n, l|2a^\dagger a+1|n, l\rangle \\
  &= \frac{2\hbar}{eB}\left(n+\frac{1}{2}\right)
\end{align}


になる.


 17章は基本的に前期量子論だと思っていた.ここまでしっかり量子力学を扱うとは思わなかった.