電磁気学の基礎 II (その23) 15.6, 15.7

電磁気学の基礎 II」太田浩一 著 (シュプリンガージャパン) の読書メモ


 15.6節.平行板コンデンサーがつくる電磁場を考えることで電磁場のローレンツ変換を構築できる.電荷密度や電流密度のローレンツ変換をベースにしていることがわかる.


 電磁ポテンシャルのローレンツ変換を導くには,磁場の変換則を使う.


 \begin{align}
 \mathbf{B}=(\pmb{\nabla}_\perp+\pmb{\nabla}_\parallel)\times
  (\mathbf{A}_\perp+\mathbf{A}_\parallel)=\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{A}_\perp+\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{A}_\parallel
  +\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{A}_\perp
\end{align}


から


 \begin{align}
  \mathbf{B}' &= \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{A}_\perp +\gamma\left\{ \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{A}_\parallel
  +\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{A}_\perp 
  + \frac{\mathbf{u}}{c^2}\times(\pmb{\nabla}_\perp \phi+\dot{\mathbf{A}}_\perp)\right\} 
\end{align}


によってP467の2番目の式になり,3番目の式と比較すると(15.34)が得られる.電場については



 \begin{align}
  \mathbf{E}' &= -\pmb{\nabla}_\parallel\phi - \dot{\mathbf{A}}_\parallel + \gamma\left\{
  -\pmb{\nabla}_\perp\phi - \dot{\mathbf{A}}_\perp+\mathbf{u}\times(\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{A}_\parallel)
  +\mathbf{u}\times(\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{A}_\perp)\right\} 
\end{align}


によって(15.34)の下の式になり,この式と



 \begin{align}
  \mathbf{E}' &= -\pmb{\nabla}'\phi'-\frac{\partial \mathbf{A}'}{\partial t'} \\
  &= -\pmb{\nabla}_\perp \phi' -\gamma\left(\frac{\partial}{\partial t}+\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\right)
  \mathbf{A}' -\gamma\left(\pmb{\nabla}_\parallel+\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial}{\partial t}\right)\phi'
\end{align}


の右辺第1項を比べると, \phi の変換則がわかる.


 15.7節.マクスウェル方程式の共変性を確かめる.


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\cdot\mathbf{E}' &= 
  \left\{ \pmb{\nabla}_\perp+\gamma\left( \pmb{\nabla}_\parallel+\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial}{\partial t}\right) \right\}
  \cdot
  \left\{ \mathbf{E}_\parallel + \gamma(\mathbf{E}_\perp+\mathbf{u}\times\mathbf{B}_\perp) \right\}\\
  &= \gamma \pmb{\nabla}\cdot\mathbf{E} + \gamma \pmb{\nabla}_\perp\cdot(\mathbf{u}\times\mathbf{B}_\perp)
  +\gamma\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial \mathbf{E}_\parallel}{\partial t} \\
  &= \gamma \pmb{\nabla}\cdot\mathbf{E} -\gamma\mathbf{u}\cdot\left(\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\perp
  -\frac{1}{c^2} \frac{\partial \mathbf{E}_\parallel}{\partial t}\right) \\
  &= \gamma\left( \frac{1}{\epsilon}\varrho-\mu_0\mathbf{u}\cdot\mathbf{J}_\parallel\right)\\
  &= \frac{1}{\epsilon_0}\varrho'
\end{align}


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\cdot\mathbf{B}' &= 
  \left\{ \pmb{\nabla}_\perp+\gamma\left( \pmb{\nabla}_\parallel+\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial}{\partial t}\right) \right\}
  \cdot
  \left\{ \mathbf{B}_\parallel + \gamma\left( \mathbf{B}_\perp-\frac{\mathbf{u}\times\mathbf{E}_\perp}{c^2}\right)\right\} \\
  &= \gamma\pmb{\nabla}_\perp\cdot\mathbf{B}_\perp-\frac{\gamma}{c^2}\pmb{\nabla}_\perp\cdot(\mathbf{u}\times\mathbf{E}_\perp)
  +\gamma\pmb{\nabla}_\parallel\cdot\mathbf{B}_\parallel+\gamma\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial \mathbf{B}_\parallel}{\partial t}
  \\
  &= \gamma\pmb{\nabla}\cdot\mathbf{B}+\frac{\gamma}{c^2}\mathbf{u}\cdot\left(\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\perp
  +\frac{\partial \mathbf{B}_\parallel}{\partial t}\right) \\
  &= 0
\end{align}


ファラデイの法則はやや面倒くさい.


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\times\mathbf{E}' &= 
  \left\{ \pmb{\nabla}_\perp+\gamma\left( \pmb{\nabla}_\parallel+\frac{\mathbf{u}}{c^2}\frac{\partial}{\partial t}\right) \right\}
  \times
  \left\{ \mathbf{E}_\parallel + \gamma(\mathbf{E}_\perp+\mathbf{u}\times\mathbf{B}_\perp) \right\}\\
  &= \pmb{\nabla}_\perp\times \mathbf{E}_\parallel + \gamma\left( \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\perp
  +\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\perp\right) \\
  &\ +\gamma^2\left( \pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp
  -\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\perp+\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}
  -\frac{u^2}{c^2}\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right) \tag{a} \label{a}
\end{align}


右辺第2項は、ファラデーの法則と \pmb{\nabla}\cdot\mathbf{B}=0 から


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\perp  +\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\perp
  =-\frac{\partial\mathbf{B}_\parallel}{\partial t}-\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\parallel
\end{align}


であり,また


 \begin{align}
  & \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\parallel+\gamma^2\left(\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp
  -\frac{u^2}{c^2}\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right)\\
  &\ =\gamma^2\left\{ \left(1-\frac{u^2}{c^2}\right)\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\parallel
  +\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp-\frac{u^2}{c^2}\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ = \gamma^2\left\{ \left(1-\frac{u^2}{c^2}\right) (\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{E}_\parallel
  +\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp)+\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp
  -\frac{u^2}{c^2}\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ = \gamma^2\left\{ -\left(1-\frac{u^2}{c^2}\right) \frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp 
  -\frac{u^2}{c^2}\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ = \gamma^2\left( -\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp\right)
\end{align}


となるので,


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\times\mathbf{E}' &= -\gamma\frac{\partial\mathbf{B}_\parallel}{\partial t}
    -\gamma\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\parallel \\
  &\ +\gamma^2\left( -\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp-\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\perp
  +\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right)
\end{align}


になる.一方,


 \begin{align}
  \frac{\partial\mathbf{B}'}{\partial t'} &= \gamma\left(\frac{\partial}{\partial t}+\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_{\parallel}\right)
  \left\{ \mathbf{B}_\parallel + \gamma\left( \mathbf{B}_\perp-\frac{\mathbf{u}\times\mathbf{E}_\perp}{c^2}\right)\right\} \\
  &= \gamma\frac{\partial\mathbf{B}_\parallel}{\partial t}+
    \gamma\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\parallel \\
  &\ +\gamma^2\left( \frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}-\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}
  +\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{B}_\perp
  -\frac{\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel}{c^2}\mathbf{u}\times\mathbf{E}_\perp  \right) \tag{b}\label{b}
\end{align}


であり,この最後の項は


 \begin{align}
  -\frac{\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel}{c^2}\mathbf{u}\times\mathbf{E}_\perp
  =-\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{E}_\perp
\end{align}


になるから、ファラデイの法則も共変性をもつことが確かめられる.最後にアンペール・マクスウェルの法則をみる. \pmb{\nabla}'\times\mathbf{B}'\eqref{a} において  \mathbf{E}\to\mathbf{B} \mathbf{B}\to-\mathbf{E}/c^2 にしたものであるから、


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\times\mathbf{B}' &= \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\parallel+\gamma(\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\perp
  -\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\perp\cdot\mathbf{E}_\perp)\\
  &\ +\gamma^2\left( \pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp + \frac{1}{c^2}\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel
  \mathbf{E}_\perp + \frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\frac{u^2}{c^4}\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right) \tag{c}\label{c}
\end{align}


である.右辺第2項は


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\perp  -\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\perp\cdot\mathbf{E}_\perp
  =\mu_0(\mathbf{J}_\parallel-\mathbf{u}\varrho)+\frac{1}{c^2}\frac{\partial\mathbf{E}_\parallel}{\partial t}
  +\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\parallel\cdot\mathbf{E}_\parallel
\end{align}


となり,さらに右辺の中で


 \begin{align}
  & \pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\parallel+\gamma^2\left(\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp
  +\frac{u^2}{c^4}\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right) \\
  &\ =\gamma^2\left\{ \left(1-\frac{u^2}{c^2}\right)\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\parallel+
  \pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp +\frac{u^2}{c^4}\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ =\gamma^2\left\{ \left(1-\frac{u^2}{c^2}\right)(\pmb{\nabla}_\perp\times\mathbf{B}_\parallel+
  \pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp)+\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp
  +\frac{u^2}{c^4}\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ =\gamma^2\left\{ \left(1-\frac{u^2}{c^2}\right)\left(\mu_0\mathbf{J}_\perp+\frac{1}{c^2}
  \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right)+\frac{u^2}{c^2}\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp
  +\frac{u^2}{c^4}\frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}\right\} \\
  &\ =\mu_0\mathbf{J}_\perp +\frac{\gamma^2}{c^2}\left( \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}
  +u^2\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp\right)
\end{align}


となるから、[tex: \eqref{c}


 \begin{align}
  \pmb{\nabla}'\times\mathbf{B}' &= \mu_0\mathbf{J}_\perp + \gamma\mu_0(\mathbf{J}_\parallel-\mathbf{u}\varrho)
  +\frac{\gamma}{c^2}\frac{\partial\mathbf{E}_\parallel}{\partial t}
  +\frac{\gamma}{c^2}\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\parallel\cdot\mathbf{E}_\parallel \\
  &\ +\frac{\gamma^2}{c^2}\left( \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}
  +u^2\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp + \mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel
  \mathbf{E}_\perp + \mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right) \\
 &= \mu_0\mathbf{J}'
  +\frac{\gamma}{c^2}\frac{\partial\mathbf{E}_\parallel}{\partial t}
  +\frac{\gamma}{c^2}\mathbf{u}\pmb{\nabla}_\parallel\cdot\mathbf{E}_\parallel \\
  &\ +\frac{\gamma^2}{c^2}\left( \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}
  +u^2\pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp + \mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel
  \mathbf{E}_\perp + \mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}\right)
\end{align}


となる.一方、 \partial\mathbf{E}'/\partial t' \eqref{b} において  \mathbf{B}\to\mathbf{E} \mathbf{E}\to-c^2\mathbf{E} としたものだから、


 \begin{align}
  \frac{\partial\mathbf{E}'}{\partial t'} 
  &= \gamma\frac{\partial\mathbf{E}_\parallel}{\partial t}+
    \gamma\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{E}_\parallel \\
  &\ +\gamma^2\left( \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}+\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{E}_\perp
  +\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{u}\times\mathbf{B}_\perp  \right) \\
  &= \gamma\frac{\partial\mathbf{E}_\parallel}{\partial t}+
    \gamma\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{E}_\parallel \\
  &\ +\gamma^2\left( \frac{\partial\mathbf{E}_\perp}{\partial t}+\mathbf{u}\times\frac{\partial\mathbf{B}_\perp}{\partial t}
  +\mathbf{u}\cdot\pmb{\nabla}_\parallel\mathbf{E}_\perp
  +u^2 \pmb{\nabla}_\parallel\times\mathbf{B}_\perp  \right) 
\end{align}


となる.以上からアンペール・マクスウェルの法則の共変性が確かめられる.