電磁気学の基礎 II (その27) 15.16, 15.17

電磁気学の基礎 II」太田浩一 著 (シュプリンガージャパン) の読書メモ


 15.16節.共変テンソルを(15.54)で定義したときの成分表示は


 \begin{align}
  F_{\mu\nu}=\left( \begin{array}{cccc}
    0 & -E_x/c & -E_y/c & -E_z/c \\
    E_x/c & 0 & -B_z & B_y \\
    E_y/c & B_z & 0 & -B_x \\
    E_z/c & -B_y & B_x & 0 
  \end{array}\right)
\end{align}


である.反変テンソルの成分は(15.56)であり,一般座標系では反変テンソルの電磁場と,共変テンソルの電磁場は異なる.慣性系ではもちろん同じ.


 磁気モノポールがある場合でも  F^{\mu\nu} を定義できることは知らなかった. A^\mu が定義されなくても  F^{\mu\nu} が定義できるということは,  A^\mu よりも  F^{\mu\nu} のほうが第一義的な量であるということだろうか.磁気モノポールも考慮したマクスウェル方程式をヘヴィサイド方程式という.


 微分形式を使うとマクスウェル方程式が簡単な形になる.が,それ以上の有用性は残念ながらわからない.


 15.17節.一般座標変換のもとでのマクスウェル方程式.わずかなページでこれを説明されているが,やはりわかりづらい.とにかくマクスウェル(ヘヴィサイド)方程式に現れる微分を共変微分に置き換えればよい.その結果(15.57)は(15.62)左の式になり, \sqrt{-g} という因子が新たにつく.一方(15.58)を共変微分に置き換えても,クリストッフェルを含む項はすべて相殺して消えてしまい,結果として(15.62)右の式のように,(15.58)と同形になる.おそらくこの違いには幾何学的な意味があるのだろうが,残念ながらわらかない.


 後半は回転系のマクスウェル方程式を求める. z 軸まわりの一定角速度の回転系への座標変換によって


 \begin{align}
dt = dt',\ 
  d\rho = d\rho',\ 
  d\varphi = d\varphi'+\omega dt = d\varphi'+\omega dt',\ 
  dz=dz'
\end{align}


となるので  ds^2 が求まり,計量テンソルが計算される.P495の回転座標系の電磁場は,共変テンソルの定義が誤っている.


 \begin{align}
\begin{array}{l}{\displaystyle \left(F^{\prime 01}, F^{\prime 02}, F^{\prime 03}\right)=\frac{1}{c}\left(\tilde{E}_{\rho}^{\prime}, \frac{1}{\rho^{\prime}} \tilde{E}_{\varphi}^{\prime}, \tilde{E}_{z}^{\prime}\right)} \\ {\displaystyle\left(F^{\prime 12}, F^{\prime 23}, F^{\prime 31}\right)=\left(\frac{1}{\rho^{\prime}} \tilde{B}_{z}^{\prime}, \frac{1}{\rho^{\prime}} \tilde{B}_{\rho}^{\prime}, \tilde{B}_{\varphi}^{\prime}\right)} \\ {\displaystyle\left(F_{01}^{\prime}, F_{02}^{\prime}, F_{03}^{\prime}\right)=-\frac{1}{c}\left(E_{\rho}^{\prime}, \rho^{\prime} E_{\varphi}^{\prime}, E_{z}^{\prime}\right)} \\ {\displaystyle\left(F_{12}^{\prime}, F_{23}^{\prime}, F_{31}^{\prime}\right)=\left(\rho^{\prime} B_{z}^{\prime}, \rho^{\prime} B_{\rho}^{\prime}, B_{\varphi}^{\prime}\right)}\end{array}
\end{align}


としないと以下で矛盾が起きる.微分


 \begin{align}
 \partial_0 = \frac{1}{c}\partial_t,\quad
   \partial_1 = \partial_\rho,\quad
   \partial_2 = \partial_\varphi,\quad
   \partial_3 = \partial_z
\end{align}


である.このときに  \partial_\mu(\sqrt{-g}F^{\mu\nu})=-\mu_0 \sqrt{-g}J^\nu を計算する.プライム記号とチルダ記号を略す. \nu=0 の場合,


 \begin{align}
 \partial_1(\rho F^{10})+\partial_2(\rho F^{20})+\partial_1(\rho F^{30}) =
  -\frac{1}{c}(\partial_\rho(\rho E_\rho)+\partial_\varphi E_\varphi + \partial_z (\rho E_z))=-\mu_0 c \rho\varrho
\end{align}


 \begin{align}
  \frac{1}{\rho}\partial_\rho(\rho E_\rho) +\frac{1}{\rho}\partial_\varphi E_\varphi +\partial_z E_z
  =\frac{1}{\epsilon_0} \varrho,\quad
  \pmb{\nabla}\cdot\mathbf{E} = \frac{1}{\epsilon_0}\epsilon_0 \
\end{align}


となり,ガウスの法則を得る. \nu=1 の場合


 \begin{align}
  \partial_0(\rho F^{01})+\partial_2(\rho F^{21})+\partial_3(\rho F^{31})
  =\frac{1}{c^2}\partial_t (\rho E_\rho) - \partial_\varphi B_z + \partial_z(\rho B_\varphi)=-\mu_0 \rho J^1
\end{align}


 \begin{align}
  \frac{1}{\rho}\partial_\varphi B_z - \partial_z B_\varphi - \frac{1}{c^2}\partial_t E_\rho = -\mu_0 J_\rho,\quad
  (\pmb{\nabla}\times \mathbf{B})_\rho - \frac{1}{c^2}\dot{E}_\rho = -\mu_0 J_\rho
\end{align}


となりアンペールマクスウェルの法則を得る.続いて  \partial_\mu {}^*F^{\mu\nu}=0 を計算する.


 \begin{align}
  \partial_1 {}^*F^{10} + \partial_2 {}^*F^{20} + \partial_3 {}^*F^{30}
  &= -\partial_1 F_{23} - \partial_2 F_{31} - \partial_3 F_{12} \\
  &= -\partial_\rho (\rho B_\rho)-\partial_\varphi B_\varphi -\partial_z (\rho B_z) =0
\end{align}


によって


 \begin{align}
   \pmb{\nabla}\cdot\mathbf{B}=0
\end{align}


を得,


 \begin{align}
  \partial_0 {}^*F^{01} + \partial_2 {}^*F^{21} + \partial_3 {}^*F^{31}
  &= \partial_0 F_{23} - \partial_2 F_{03} + \partial_3 F_{02} \\
  &= \frac{1}{c}(\partial_t (\rho  B_\rho)+\partial_\varphi E_z -\partial_z (\rho E_\varphi))=0
\end{align}


から


 \begin{align}
  (\pmb{\nabla}\times\mathbf{E})_\rho+\dot{B}_\rho=0
\end{align}


を得る.他も同様により,(15.63)になる.共変,反変テンソル


 \begin{align}
  F'^{01} = g'^{0\mu}g'^{1\nu}F'_{\mu\nu}=g'^{0\mu}g'^{11}F'_{\mu 1}
  =-F'_{01}+\frac{\omega}{c}F'_{21} = \frac{1}{c}(E'_\rho-\omega \rho' B'_z)
\end{align}


 \begin{align}
  F'^{12} &= g'^{1\mu}g'^{2\nu}F'_{\mu\nu}
  =g'^{11}g'^{20}F'_{10}+g'^{11}g'^{22}F'_{12}   \\
  =& \frac{\omega}{c^2}E'_\rho+\left(\frac{1}{\rho'^2}-\frac{\omega^2}{c^2}\right) (\rho' B'_z)
  =\frac{1}{\rho'^2}B'_z + \frac{\omega}{c^2}(E'_\rho - \omega \rho' B'_z)
\end{align}


などにより(15.64)の上の式のようになる.これから


 \begin{align}
   \tilde{E}'_\rho = E'_\rho-\omega \rho' B'_z,\ 
   \tilde{E}'_\varphi = E'_\varphi,\ 
   \tilde{E}'_z = E'_z +\omega\rho' B'_\rho
\end{align}


 \begin{align}
   \tilde{B}'_z = B'_z+\frac{\omega \rho'}{c^2}(E'_\rho -\omega \rho' B'_z)
   =B'_z + \frac{\omega\rho'}{c^2}\tilde{E}'_\rho
\end{align}


 \begin{align}
   \tilde{B}'_\rho =  B'_\rho-\frac{\omega \rho'}{c^2}(E'_z +\omega \rho' B'_\rho)
   =B'_\rho - \frac{\omega\rho'}{c^2}\tilde{E}'_z
\end{align}


 \begin{align}
  \tilde{B}'_\varphi = B'_\varphi
\end{align}


となる.これが(15.64)と等価であることは


 \begin{align}
  \tilde{\mathbf{E}}' &= \mathbf{E}'-\mathbf{u}\times\mathbf{B}' = \mathbf{E}'-(\pmb{\omega}\times\mathbf{x}')\times\mathbf{B}'
  = \mathbf{E}'+\mathbf{B}'\times(\pmb{\omega}\times\mathbf{x}') \\
  &= \mathbf{E}'+\mathbf{B}'\cdot\mathbf{x}' \pmb{\omega}-\mathbf{B}'\cdot\pmb{\omega}\mathbf{x}' \\
  &=  \mathbf{E}'+(B'_\rho \rho'+B'_z z') \omega\mathbf{e}_{z'}-B'_z \omega (\rho'\mathbf{e}_{\rho'}+z'\mathbf{e}_{z'})
\end{align}


 \begin{align}
  \tilde{\mathbf{B}}' &= \mathbf{B}'+\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\tilde{\mathbf{E}}' 
  = \mathbf{B}'-\frac{1}{c^2}\tilde{\mathbf{E}}'\times(\pmb{\omega}\times\mathbf{x}') \\
  &= \mathbf{B}'-\frac{1}{c^2}(\tilde{\mathbf{E}}'\cdot\mathbf{x}' \pmb{\omega}-\tilde{\mathbf{E}}'\cdot\pmb{\omega}\mathbf{x}' )\\
  &=  \mathbf{B}'-\frac{1}{c^2}[(\tilde{E}'_\rho \rho'+\tilde{E}'_z z') \omega\mathbf{e}_{z'}-\tilde{E}'_z \omega (\rho'\mathbf{e}_{\rho'}+z'\mathbf{e}_{z'})]
\end{align}


により確かめられる. \tilde{\mathbf{B}}' の位置に注意.(15.64)から


 \begin{align}
  \tilde{\mathbf{B}}' &=  \mathbf{B}' -\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\tilde{\mathbf{E}}' \\
  &=\mathbf{B}' -\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times(\mathbf{E}'-\mathbf{u}\times\mathbf{B}') \\
  &= \mathbf{B}' -\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times\mathbf{E}'+\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times(\mathbf{u}\times\mathbf{B}')
\end{align}


を(15.63)に代入すると


 \begin{align}
\pmb{\nabla}'\cdot\tilde{\mathbf{E}}' = \pmb{\nabla}'\cdot\mathbf{E}' -\pmb{\nabla}'\cdot(\mathbf{u}\times\mathbf{B}')=\frac{\varrho'}{\epsilon_0}
\end{align}


から  \pmb{\nabla}'\cdot\mathbf{E}' の式を得,


 \begin{align}
 \pmb{\nabla}'\times\tilde{\mathbf{B}}' -\frac{1}{c^2} \frac{\partial \tilde{\mathbf{E}}'}{\partial t'} 
  &= \pmb{\nabla}'\times\mathbf{B}'-\frac{1}{c^2}\pmb{\nabla}'\times(\mathbf{u}\times\tilde{\mathbf{E}}')
  -\frac{1}{c^2} \frac{\partial \mathbf{E}'}{\partial t'} +\frac{1}{c^2}\mathbf{u}\times \frac{\partial \mathbf{B}'}{\partial t'}  
\end{align}


から  \pmb{\nabla}'\times\mathbf{B}' の式を得る.


 P496の残りの部分については,計算が合わないところがあるので次回にまわす.